Niebawem wchodzą w życie przepisy o ochronie sygnalistów. Mec. Beata Orlik omawia, co zmieniają przepisy implementujące unijną dyrektywę oraz jak zostały wdrożone do polskiego prawa.
17 kwietnia 2024 r. do Sejmu wpłynął rządowy projekt ustawy o ochronie sygnalistów. Projekt ten ma na celu wdrożenie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2019/1937, której celem jest poprawa egzekwowania prawa i polityk UE w określonych dziedzinach przez ustanowienie wspólnych minimalnych norm zapewniających odpowiedni poziom ochrony osób zgłaszających naruszenie prawa UE. Implementacja dyrektywy nr 2019/1937 miała nastąpić do 17 grudnia 2021 r.
W związku z brakiem implementacji przedmiotowej dyrektywy w określonym terminie Komisja Europejska w 2023 r. zdecydowała się na skierowanie skargi do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej przeciwko 8 państwom członkowskim, w tym Polsce. W kwietniu 2024 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał wyrok, zgodnie z którym stwierdził, iż Polska nie podjęła niezbędnych działań, aby wdrożyć do swojego systemu prawnego przepisów dyrektywy 2019/1937. W konsekwencji Polska zobowiązana jest do zapłaty 7 mln euro ryczałtu oraz okresowej kary w wysokości 40 tys. euro dziennie od momentu ogłoszenia wyroku.
Na posiedzeniu plenarnym Senatu, które rozpoczęło się 4 czerwca 2024 r., projekt ustawy stanowił przedmiot pracy tej Izby. Do tekstu ustawy zostały zgłoszone poprawki między innymi w zakresie wykreślenia prawa pracy z katalogu naruszeń, które będą mogły stanowić podstawę do dokonania zgłoszenia w rozumieniu tej ustawy. Tym samym projekt ustawy powrócił do prac w Sejmie.
Katalog obszarów, których naruszenie może stanowić podstawę do dokonania przez sygnalistę zgłoszenia został określony w sposób enumeratywny w art. 1 ust. 1 dyrektywy 2019/1937. Jednakże Parlament Europejski oraz Rada dała krajom członkowskim implementującym dyrektywę uprawnienie do rozszerzenia zakresu ochrony na mocy prawa krajowego w odniesieniu do dziedzin lub aktów nie objętych katalogiem z art. 1 ust. 1 dyrektywy 2019/1937. W jednym z motywów dyrektywy 2019/1937 zostało także wskazane, że wspólne normy minimalne zapewniające sygnalistom skuteczną ochronę powinny obowiązywać w odniesieniu do aktów i dziedzin polityki, w przypadku których zachodzi konieczność poprawy egzekwowania prawa, niski poziom zgłaszanych naruszeń przez sygnalistów stanowi jeden z kluczowych czynników wywierających wpływ na egzekwowanie prawa oraz naruszenia prawa Unii mogących wyrządzić poważną szkodę interesowi publicznemu.
Polska skorzystała z uprawnienia wyrażonego w dyrektywie 2019/1937, rozszerzając ten zakres. Zgodnie z projektem ustawy w katalogu obszarów dodatkowo znalazły się prawo pracy, korupcja oraz konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela. Swoją uwagę w dalszej części skupię na obszarze prawa pracy, który stał się tematem dyskusji podczas prac Senatu.
Zgodnie z treścią uzasadnienia projektu ustawy o ochronie sygnalistów, jako powód, dla którego zdecydowano się na rozszerzenie katalogu obszarów stanowiący podstawę do zgłaszania naruszeń wskazano liczbę wpływających do Państwowej Inspekcji Pracy skarg, których część po wejściu w życie ustawy zostanie uznane za informację o naruszeniu prawa. W uzasadnieniu nie wspominano jednak jak powyższe wpływa na interes publiczny, o czym stanowią przepisy dyrektywy.
Dodatkowe uzasadnienie dla rozszerzenia katalogu obszarów między innymi o prawo pracy zostało wskazane podczas posiedzenia Senatu. Między innymi powołano się na art. 27 ust. 3 dyrektywy, zgodnie z którym Komisja Europejska do 17 grudnia 2025 r. przedkłada Parlamentowi Europejskiemu i Radzie swoje sprawozdanie oceniające skutki prawa krajowego transponującego dyrektywę. Sprawozdanie to opracowane będzie również na podstawie danych statystycznych przekazanych przez kraje członkowskie i będzie zawierało także analizę związaną z potrzebą wprowadzenia dodatkowych środków, w tym w stosownych przypadkach, zmian polegających na rozszerzeniu zakresu stosowania niniejszej dyrektywy na kolejne akty Unii lub dziedziny, w szczególności poprawę środowiska pracy w celu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników oraz poprawę warunków pracy. Wskazano również na brak przepisów, które w sposób jednoznaczny dawałyby pracownikowi ochronę w przypadku zgłoszenia naruszenia prawa pracy między innymi z obszaru bezpieczeństwa i higieny pracy. Podobnej ochrony nie zapewniają również przepisy kodeksu postępowania administracyjnego, na podstawie których rozpatrywane są skargi kierowane do Państwowej Inspekcji Pracy.
Dokonując oceny rozszerzającego podejścia do katalogu obszarów, w ramach których może nastąpić zgłoszenie wskazać należy, iż przepisy dyrektywy wprowadziły taką możliwość i skorzystanie z niej nie może zostać uznane jako niezgodne z przepisami. Z resztą podobne rozwiązanie zostało także wdrożone przez inne kraje członkowskie m.in. Łotwę, Litwę czy Belgię (chociaż warto w tym przypadku zwrócić uwagę na zakres, jaki został objęty zastosowaniem). Jednakże zwrócić należy uwagę na głosy, które poddają pod wątpliwość powyższe rozwiązanie. Dyrektywa w swoich motywach nawiązuje, w przypadku zastosowania rozszerzającego podejścia, do przesłanki wyrządzenia poważnej szkody dla interesu publicznego, a w tym przypadku prawo pracy może być traktowane jako sfera relacji prywatnych, które są kształtowane na linii pracownik pracodawca. Inną kwestią, o której nie można zapominać, jest wpływ wprowadzenia tych przepisów na bieżące funkcjonowanie podmiotów prawnych w szczególności w zakresie braku dookreślenia relacji przepisów projektu ustawy do wewnętrznie obowiązujących w danym podmiocie między innymi w obszarze mobbingu czy dyskryminacji, które stanowić będą z całą pewnością przedmiot zgłoszeń sygnalistów.
Ustawa z uwzględnieniem poprawek zgłoszonych przez Senat, a więc z wyłączeniem z katalogu naruszeń prawa pracy, została przyjęta przez Sejm, a następnie 19 czerwca 2024 r. została podpisana przez Prezydenta RP. Przepisy ustawy wchodzą w życie z dniem 25 września 2024 r., za wyjątkiem przepisów dotyczących zgłoszeń zewnętrznych, które wejdą w życie pod koniec roku.
